Sygnalista definiowany jest przez ustawę o chronię sygnalistów jako „osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą”.
Definicja swoim zakresem obejmuje zarówno pracowników (w tym pracowników tymczasowych), osoby świadczące pracę lub usługi na innych podstawach (b2b, zlecenie, umowa o świadczenie usług, wolontariat), jak i osoby związane ze spółkami prawa handlowego (prokurent, wspólnik, członek zarządu, członek rady nadzorczej).
Istotnym wymogiem jest jednak kontekst związany pracą, który należy rozumieć jako działania związane z świadczeniem pracy lub usług (niezależnie od ich podstawy) lub działania w toku rekrutacji lub negocjacji na dane stanowisko.
Zgłoszenie nieprawidłowości przez sygnalistę może być zarówno wewnętrzne (tj. dokonane zgodnie z obowiązującą procedurą wewnętrzną u danego pracodawcy), jak i zewnętrzne (do Rzecznika Praw Obywatelskich albo organu publicznego). Sygnalista może również dokonać tzw. ujawnienia publicznego – to znaczy podać informację o naruszeniu prawa do publicznej wiadomości (tj. np. za pośrednictwem Internetu). Co istotne – zgłoszenia zewnętrzne mogą zostać również dokonane anonimowo.
Katalog zachowań kwalifikowanych jako naruszenie prawa, które podlegają zgłoszeniu lub ujawnieniu, wskazany jest w art. 3 ustawy. Do zachowań takich należą m.in. działania związane z korupcją, ochroną środowiska, zdrowiem publicznym, czy – co ciekawe - ochroną konsumenta. Jednakże w tym ostatnim przypadku pamiętać należy, że ochronie ustawowej podlegają jedynie zgłoszenia sygnalistów, a więc nie np. konsumentów. Wymagany jest więc przede wszystkim kontekst pracy zgłoszenia.
Sygnaliści podlegają ochronie wynikającej z ustawy o ochronie sygnalistów od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Od tego momentu sygnalista chroniony jest przed tzw. działaniami odwetowymi. Działania odwetowe stanowią działania podmiotu, odnośnie do którego zgłoszenia dokonano, które ingerują w sposób negatywny w sferę związaną z zatrudnieniem lub funkcją danej osoby.
Do działań odwetowych należą przede wszystkim odmowa zawarcia umowy (jeśli sygnalista jest w procesie rekrutacji), jak i chociażby wypowiedzenie umowy (które będzie dotyczyć aktualnie zatrudnionych). Pełen katalog działań odwetowych zawarty jest w art. 12 ustawy o ochronie sygnalistów.
Ustawa przyznaje sygnalistom ochronę, pod warunkiem że sygnalista miał uzasadnione podstawy sądzić, że zgłaszana informacja jest prawdziwa oraz że stanowi informację o naruszeniu prawa. Co więc istotne - działania osób, które w świadomy sposób podają informacje nieprawdziwe nie podlegają ustawowej ochronie. Niezgodne z prawdą zgłoszenie lub ujawnienie publiczne może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania karnego przeciwko zgłaszającemu (ujawniającemu). Co więcej, jeśli podmiot poniesie szkodę z powodu nieprawdziwego zgłoszenia – ma prawo domagać się odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych.
Co jednak w przypadku, kiedy pomimo ustawowego zakazu podmiot dopuści się działań odwetowych? W takim przypadku sygnaliście przysługuje prawo do odszkodowania w wysokości równej co najmniej przeciętnemu miesięcznemu wynagrodzeniu w gospodarce narodowej w poprzednim roku. W roku 2024 r. daje to możliwość uzyskania odszkodowania w wysokości co najmniej 7 155,48 zł.
Ustawa o ochronie sygnalistów wprowadza obowiązek wprowadzenia procedury zgłoszeń wewnętrznych. Obowiązek ten dotyczy wszystkich podmiotów, dla których pracę zarobkową (na jakiejkolwiek podstawie) wykonuje co najmniej 50 osób. W przypadku niektórych branż (np. pracodawcy z sektora finansowego, leasingodawcy, ubezpieczyciele, pośrednicy w obrocie nieruchomościami, biura rachunkowe) mają obowiązek wdrożenia procedury zgłoszeń wewnętrznych niezależnie od liczby zatrudnionych pracowników (tj. nawet wtedy, gdy zatrudniają ich mniej niż 50).
Wdrożenie procedury zgłoszeń wewnętrznych musi zostać dokonane do 25 września 2024 r. W przypadku uchybienia temu terminowi podmiot narazić się może na konieczność zapłaty grzywny (odpowiedzialność za popełnienie wykroczenia).
Aleksandra Kostrzewa
aplikant adwokacki
