Zasada swobody umów
Podstawowe kwestie związane z umowami określa kodeks cywilny. Znajdziemy tam naczelną zasadę, mającą największy wpływ na kreowanie stosunków umownych, a mianowicie zasadę swobody umów. Dzięki niej strony mogą w dowolny sposób ułożyć wiążące je uprawnienia i obowiązki. Kreowanie umowy według własnego uznania ma jednak ograniczenie – treść lub cel stosunku umownego nie mogą być sprzeczne z jego właściwością, obowiązującym prawem ani zasadami współżycia społecznego.
Upraszczając, można powiedzieć, że treść i cel umowy muszą być zgodne z prawem, poczuciem słuszności i sprawiedliwości, natomiast pozostałe kwestie należą już do uznania stron. Tak też jest w przypadku określenia kiedy i w jaki sposób zakończy się wiążąca strony umowa.
Rozwiązanie umowy za porozumieniem stron
Jedną z popularniejszych metod zakończenia obowiązywania umowy jest jej rozwiązanie za porozumieniem stron. Taka forma zakończenia stosunku umownego może nastąpić w każdym czasie, o ile obie strony zgadzają się na taki sposób działania i może dotyczyć w zasadzie każdej umowy (nawet takiej, która w świetle kodeksu cywilnego nie podlega możliwości wypowiedzenia, jak np. umowa o dzieło). W porozumieniu można wskazać, od kiedy umowa miałaby przestać obowiązywać (czy z momentem zawarcia porozumienia, czy w późniejszym terminie – obie możliwości są dopuszczalne). Można też wskazać jakie ewentualnie rozliczenia z tytułu zakończenia obowiązywania umowy strony między sobą przewidują (jeżeli w ogóle je przewidują).
Wypowiedzenie umowy
Większość umów (nawet tych zawieranych na czas określony) zwykle przewiduje możliwość ich wypowiedzenia przez jedną ze stron. W odróżnieniu od porozumienia o rozwiązaniu umowy, wypowiedzenie jest jednostronne i nie wymaga zgody drugiej strony. Wystarczy, że tylko jedna strona będzie chciała zakończenia umowy i taka możliwość będzie w umowie przewidziana lub będzie przewidziana w przepisach np. kodeksu cywilnego.
Dodatkowo, w umowach często określa się okres wypowiedzenia, czyli czas, który musi upłynąć od chwili wypowiedzenia umowy przez stronę (tj. najczęściej wręczenia lub doręczenia pisma wypowiadającego) do chwili zakończenia jej obowiązywania. Należy pamiętać, że w okresie wypowiedzenia umowa nadal obowiązuje. Jest to czas przejściowy pomiędzy poinformowaniem drugiej strony o chęci zakończenia stosunku umownego, a rzeczywistym jego zakończeniem.
Konstruując umowę warto przewidzieć w niej możliwość wypowiedzenia, a także ustalić w niej okres wypowiedzenia (zasadniczo można to zrobić także przy umowach zawieranych na czas określony). Natomiast w większości wypadków brak takich postanowień wcale nie będzie oznaczał, że umowy nie będzie można wypowiedzieć. Najczęściej znajdą wtedy zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego, który przewiduje szereg „podstawowych” zasad wypowiadania umów.
Odstąpienie od umowy
W umowie można zastrzec prawo do odstąpienia od umowy. Podobnie jak w wypadku wypowiedzenia, wystarczy oświadczenie jednej strony o odstąpieniu od umowy. Jednak tutaj podobieństwa się kończą, bo odstąpienie ma zupełnie inny cel i charakter niż wypowiedzenie.
Wypowiedzenie kończy obowiązywanie umowy ze skutkiem na przyszłość. Oznacza to że wszystko, co do momentu wypowiedzenia zostało na podstawie umowy zrealizowane czy zapłacone, jest skuteczne, wiążące i niezmienne.
Natomiast odstąpienie od umowy powoduje skutki, jak gdyby umowa nigdy nie została zawarta (czyli jest to swoiste „wypowiedzenie” ze skutkiem wstecznym, od momentu zawarcia umowy). Ma to oczywiście swoje konsekwencje – zwykle strony będą musiały zwrócić sobie nawzajem to, co otrzymały na mocy umowy. Dlatego prawo do odstąpienia od umowy przyznawane jest zazwyczaj na okoliczność wystąpienia dosyć poważnych uchybień lub naruszeń w wykonywaniu umowy lub zaistnienia istotnych zdarzeń zewnętrznych (np. znaczne opóźnienie w rozpoczęciu wykonywania umowy).
Kodeks cywilny przewiduje możliwość odstąpienia od niektórych umów w określonych przypadkach (np. możliwość odstąpienia od umowy o dzieło przez zamawiającego w przypadku znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego). Natomiast możliwe jest też samodzielne wprowadzenie takiego prawa do każdej innej umowy. W takim przypadku konieczne jest dokładne określenie, która strona może odstąpić od umowy, w jakim terminie, ewentualnie także co może być powodem odstąpienia od umowy (najczęściej będzie chodziło o niewykonanie jakiegoś zobowiązania przez drugą stronę w określonym czasie).
Rozwiązać, wypowiedzieć czy odstąpić?
Na każdym etapie można podjąć próbę rozwiązania umowy, porozumiewając się z drugą stroną. W takim wypadku istnieje dowolność w ustaleniu, kiedy umowa się zakończy.
Wypowiedzenie umowy jest z kolei niezależne od zgody drugiej strony. Za to zwykle wiąże się z koniecznością upływu okresu wypowiedzenia, czyli umowa będzie trwała jeszcze przez określony czas, mimo oświadczenia o wypowiedzeniu.
Odstąpienie od umowy jest możliwe natomiast w wypadkach określonych w ustawie albo w umowie. Termin, w którym można dokonać odstąpienia, jest zawsze z góry ustalony. Jest to wyjątkowy sposób zakończenia umowy, ponieważ odstąpienie powoduje, że umowa – mówiąc kolokwialnie – „znika”. W odróżnieniu od rozwiązania za porozumieniem i wypowiedzenia, które wpływają tylko na sam termin zakończenia umowy, odstąpienie powoduje, że umowę uważa się za nigdy niezwartą.
Autor: aplikant radcowski Aleksandra Kuranda